Luisteren we nog naar wat een koe zegt?

Representaties van dieren op boerderijen in Nederlandse kinderliteratuur

Afbeelding 1: De voorkant van Dick Bruna’s boe zegt de koe.

Letterlijke en figuurlijke consumptie

Hoewel het grootste gedeelte van de Nederlanders tegen de intensieve veehouderij is, worden er nauwelijks minder dierproducten geconsumeerd [1]. Slechts vier tot zes procent van de Nederlanders is vegetariër [2] en in 2020 waren er 150,000 veganisten in Nederland, minder dan 1 procent van de bevolking [3]. Hoe kan het dat we ons wel zo bewust zijn van de ethische kwestie van dieren consumeren, maar er toch niet mee lijken te stoppen? Nederlanders consumeren dieren letterlijk, maar ook figuurlijk; een analyse van de culturele representaties van deze dieren kan inzicht bieden in de hardnekkigheid van dierenconsumptie. 

Boerderijdieren zijn in Nederlandse cultuur in overvloed. Denkend aan Nederland zien we een zwart-witte melkkoe dat graast in een grote groene wei, met fietspaden en slootjes eromheen. Ook kinderboeken, zoals Dick Bruna’s beroemde boe zegt de koe, zitten bomvol boerderijdieren. Deze afbeeldingen functioneren in een breed cultureel systeem dat de maatschappelijke positie van deze dieren normaliseert. Dit is bijvoorbeeld te zien aan het woord “boerderijdieren”: het bindt de dieren onlosmakelijk aan de boerderij. Als je een varken in huis houdt, en het dus een “huisdier” noemt, wordt het ook beduidend anders behandeld dan wanneer het een “boerderijdier” is. Zo heeft de taal en ook de representatie van dieren direct effect op hun levens en ook hun dood.

De boerderij in kinderliteratuur

Kinderboeken zijn een sterk voorbeeld. De gemiddelde representatie van een boerderij in een prentenboek is dat van een groot open terrein, waar dieren vrij rondlopen zonder stallen, hekken, of machines. Het is een weergave van een plattelandsidylle dat lijkt op het familiebedrijf uit de vroege 20^e eeuw; het soort boerderij dat sinds de Tweede Wereldoorlog eigenlijk niet meer bestaat [4].

Afbeelding 2: Pagina 5 en 6 uit Boer Boris en de eieren.

Het is natuurlijk logisch dat kinderboeken niet alles bespreken over boerderijen, en bijvoorbeeld de slacht overslaan. Echter zijn de representaties meer dan alleen selectief maar ook onrealistisch. Een voorbeeld is de koe met haar kalf. Terwijl een gemiddelde melkkoe in Nederland haar kalf maar een paar uur bij zich mag houden, zijn koe en kalf vaak onafscheidelijke duo’s in kinderboeken. Tegelijkertijd zien we deze koeien met emmers onder hun lijven oneindig veel melk geven. Dit impliceert dat koeien van nature onnodig veel melk geven, en dat de mens dus geen melk afneemt, maar slechts opvangt. 

Afbeelding 3: Koe en kalf samen. Op pagina 5 en 7 in het prentenboek Kleine Geit: Spelen op de boerderij.

Dieren in kinderliteratuur

In het boek Our Children and Other Animals bespreken Matthew Cole and Kate Stewart de verschillende rollen van dieren in kinderliteratuur. Uit hun figuur wordt duidelijk dat sommige dieren, die verder weg van mensen worden gepositioneerd, minder belangrijke rollen aannemen. “Boerderijdieren” zijn dieren zonder subjectiviteit (subjectivity) en zonder ontvankelijkheid (sensibility). Ze vervullen dus vaak rollen zonder naam, stem, of belang in het verhaal. Dit is logisch, aangezien kinderboeken over boerderijen vaak boeken zijn die kinderen voor het eerst introduceren aan de boerderij.

Afbeelding 4: “A conceptual map of the social construction of ‘other’ animals” uit Cole & Stewart, pagina 22.

Echter is het alsnog van belang om te benoemen dat een “boerderijdier” nauwelijks een rol speelt in een gemiddeld kinderverhaal. Dat draagt onder andere bij aan het beeld dat deze dieren geen individuen zijn en reduceert ze tot hun bepaalde essentie. De essentie van een koe, bijvoorbeeld, is de soort die gefokt is voor haar melkproductie (de Holstein-Frisian) [5]; een culturele definitie die haar levensdoel voor haar bepaalt. Zo hebben prentenboeken over boerderijen eigenlijk altijd dezelfde soort dieren: zwart-witte koe, roze varkens, witte kippen. De rijke variatie van deze diersoorten wordt op deze manier beperkt tot hun maatschappelijke rol: productie. Zo is de koe in het prentenboek Boerderijdieren: Kijk en voel bijvoorbeeld omringd door flessen en emmers melk.

Afbeelding 5: Pagina 3 en 4 uit het prentenboek Boerderijdieren: Kijk en voel.

De illusie verbreken

Door dieren onlosmakelijk te verbinden aan de locatie van de boerderij, en op die manier hun rol vastleggen in de maatschappij, dragen representaties in kinderliteratuur bij aan de vanzelfsprekendheid van het consumeren van dieren. Zo worden we grootgebracht met het idee dat deze dieren op de boerderij horen en dat ze van nature productiedieren voor de mens zijn. Daarnaast geven kinderboeken boerderijen vaak onrealistisch weer en worden dieren als één soort zonder subjectiviteit of ontvankelijkheid afgebeeld. Op deze manieren zijn representaties van dieren nooit onschuldig; zeker wanneer een afbeelding vanzelfsprekend lijkt is een zeer waarschijnlijk meer aan de hand. De naturalisatie van dierenconsumptie is diep geworteld in Nederland, maar door meer inzicht en duidelijkheid te creëren over hoe representaties hieraan bijdragen, kan de illusie van idyllische boerderijen en altijd lachende dieren langzaamaan worden afgebroken. 

Bronnenlijst

Baeten, Marja en Annemiek Borsboom, Kleine Geit: Spelen op de boerderij. Clavis, 2021.

[1] Brandsma, Jelle. “Meerderheid Nederlanders is tegen intensieve veehouderij, maar we eten nog nauwelijks vegetarisch.” Trouw, 2 februari 2022. www.trouw.nl/duurzaamheid-natuur/meerderheid-nederlanders-is-tegen-intensieve-veehouderij-maar-we-eten-nog-nauwelijks-vegetarisch~b3fb4adf/.

Bruna, Dick. boe zegt de koe. Mercis, 1995.

Cole, Matthew en Kate Stewart, Our Children and Other Animals: The Cultural Construction of Human-Animal Relations in Childhood. Routledge, 2014.

[4] Coolman, Ir. Fiepko. “Developments in Dutch Farm Mechanization: Past and Future.” Agricultural Engineering International 4 (2002): 1-10.

Huisman, Fiona. Boerderijdieren: Kijk en voel. Lantaarn, 2019.

Lieshout, Ted van, geïllustreerd door Philip Hopman. Boer Boris en de eieren. Gottmer, 2020.

[5] Melkveebedrijf. “Holstein-Friesian.” Bezocht 25 december 2022. www.melkveebedrijf.nl/holstein-friesian/.

[3] Nederlandse Vereniging voor Veganisme. “Hoeveel veganisten zijn er?” Bezocht 20 december 2022. www.veganisme.org/faq-items/hoeveel-veganisten-zijn-er-op-de-wereld/.

[2] Vegetariërs Bond. “Hoeveel vegetariërs zijn er?” Bezocht 20 december 2022. www.vegetariers.nl/bewust/veelgestelde-vragen/hoeveel-vegetariers-zijn-er.